Khổng Tử và Ðạo Chích
           Khổng Tử cùng với Liễu Hạ Quý là bạn . Em của Liễu Hạ Quý là Ðạo Chích . Chích có quân đi theo chín ngàn người , hoành hành trong thiên hạ , lấn cướp cả chư hầu . Ðào nhà , khoét vách, lùa bò ngựa của người . Tham được, thì quên cả thân thích , chẳng thiết gì đến cha mẹ anh em , lại chẳng cúng tế tổ tiên . Nó đi qua đâu, nước lớn phải lo giữ thành, nước nhỏ phải trốn vào luỹ . Muôn dân chịu khổ vì nó .
           Khổng Tử bảo Liễu Hạ Quý : " Làm cha anh người ắt phải dạy bảo được con em mình . Nếu không bảo dạy được thì còn gì là quý , trong chỗ thân tình ! Nay tiên sinh là bậc tài sĩ trong đời , em là Ðạo Chích làm hại thiên hạ mà không dạy nổi , vậy Khâu nầy trộm lấy việc ấy làm xấu hổ thay cho tiên sinh . Khâu xin vì tiên sinh đi khuyên nó ".
           Liễu Hạ Quý nói : " Tiên sinh bảo rằng kẻ làm cha anh người tất phải dạy được con em mình . Nhưng nếu chúng không nghe, thì dù có tài hùng biện như tiên sinh cũng không làm gì được chúng . Vả chăng , Chích là người lòng như suối đổ , ý như gió lốc, mạnh đủ để cự kẻ địch , biện đủ để che cái quấy . Thuận lòng nó , thì nó vui , nghịch ý nó , thì nó giận . Nó dùng lời mà nhục người quá dễ dàng, tiên sinh xin đừng đến nó làm chi ".
           Khổng Tử không nghe . Bảo Nhan Hồi đánh xe , Tử Cống ngồi bên phải , cùng đến ra mắt Ðạo Chích .
           Ðạo Chích đang nghỉ quân ở phía Nam núi Thái , thái sống gan người mà ăn . Khổng Tử xuống xe , đi lên trước . Thấy kẻ truyền báo liền nói : " Người nước Lỗ , tên là Khổng Khâu được nghe cao nghĩa của tướng quân , kính lạy hai lạy ".
           Kẻ truyền báo vào thưa . Ðạo Chích nghe nói nổi giận, mắt như sao sáng , tóc dựng ngược , bảo : " Ðó có phải là tên xảo ngụy nước Lỗ tên là Khổng Khâu chăng ? Vì ta bảo hộ với nó : Chính nó là kẻ bày lời khen láo Vua Văn Vua Vũ , đội mũ cành cây, thắt lưng da bò, nói nhiều, bàn nhảm ! Không cày ruộng mà ăn cơm, không dệt vải mà mặc áo ! Khua môi múa mỏ, bày đặt thị phi để làm mê hoặc vua chúa trong thiên hạ , khiến cho kẻ sĩ trong thiên hạ chẳng biết trở về gốc rễ ! Giả bộ làm chuyện hiếu để cầu được phong hầu phú quý ! Tội của nó to nặng lắm! Hãy về mau đi ! Nếu không, ta sẽ lấy gan làm món ăn thêm buổi trưa !".
           Khổng Tử lại cố xin vào cho được : " Khâu may được hân hạnh biết Ông Quý . Xin cho vào hầu dưới trướng ".
           Kẻ truyền báo vào bẩm lại . Chích nói : " Bảo nó vào đây!"
           Khổng Tử liền vào , tránh chiếu , lùi lại, lạy Ðạo Chích hai lạy .
           Ðạo Chích giận lắm, ngồi dang hai chân, cầm gươm trợn mắt, tiếng như cọp cái :
- Khâu lại đây! Nếu lời nói của ngươi, thuận ý ta thì sống, nghịch ý ta thì chết !
           Khổng Tử nói :
- Khâu tôi nghe rằng trong thiên hạ có ba thứ đức : sinh ra cao lớn, tốt đẹp không hai ; nhỏ, lớn, sang, hèn trông đều phải mến . Ðó là thượng đức ! Trí thông suốt Trời Ðất , rõ được mọi vật . Ðó là trung đức . Mạnh khoẻ , bạo dạn, tụ hợp được quân binh, đó là hạ đức . Làm người mà được một trong ba đức ấy cũng đủ để quay mặt về Nam mà xưng Cô . Nay Tướng quân gồm cả ba đức ấy ; mình cao tám thước hai tấc; mặt , mắt sáng có hào quang ; môi như thoa son ; răng đều như hến úp; còn tiếng nói như hoàng chung ! Vậy mà tên là Ðạo Chích ! Khâu nầy trộm lấy làm xấu hổ cho Tướng quân đó . Nếu Tướng quân có chí nghe tôi , tôi xin phía Nam đi sứ nước Ngô nước Việt , Bắc đi sứ nước Tề nước Lỗ, Ðông đi sứ nước Tống nuớc Vệ , Tây đi sứ nước Tần nước Sở, khiến họ vì Tướng quân dựng lên một thành lớn vài trăm dặm , lập nên một ấp vài chục vạn nóc nhà , tôn tướng quân làm chư hầu , cùng với thiên hạ đổi mới , bãi binh, thâu nuôi anh em , cùng cúng tổ tiên, đó là việc làm của bậc Thánh nhơn tài sĩ , mà cũng là lòng mong mỏi của thiên hạ vậy ".
           Ðạo Chích cả giận nói :
- Khâu , lại đây! Kẻ có thể lấy lợi mà dỗ được, lấy lời nói mà can ngăn được , đều là những phường ngu lậu mà thôi ! Thân ta nay cao lớn tốt đẹp , ai ai trông thấy cũng ưa mến , đó là cái đức của cha mẹ ta để lại . Khâu dù không khen ta, riêng ta há lại chẳng biết như thế hay sao ? Vả chăng ta cũng có nghe : Kẻ hay khen ta trước mặt, ắt cũng hay chê ta sau lưng . Nay đem những thành phố lớn dân đông mà bảo ta , ấy là đem cái lợi để nhử ta , coi ta như hạng người thường ! Sao mà lâu dài được! Thành dù lớn , cũng không lớn hơn thiên hạ , thế nhưng Nghiêu Thuấn có thiên hạ , mà con cháu vẫn không có đất cắm dùi ! Thang Vũ làm đến thiên tử mà đời sau lại tuyệt diệt . Chẳng phải vì có lợi lớn , nên mới thế hay sao ? Vả chăng ta nghe rằng đời xưa chim muông nhiều , mà nhơn dân ít , nên dân ở trên ổ mà tránh chúng . Ban ngày luợm hột gắm hột dẻ mà ăn , đêm nằm nghỉ trên cây , cho nên gọi họ là dân "hữu sào" ! Xưa , dân không biết mặc áo quần , mùa hè chứa củi , mùa đông lấy đó mà sưởi , cho nên gọi họ là dân "tri sinh" . Qua đời vua Thần Nông, nằm thì xúm xít , dậy thì lăng xăng . Dân biết có mẹ mà không có cha , cùng sống chung với hươu , nai ; cày mà ăn, dệt mà mặc, không có bụng hại nhau . Ðó là lúc cực thịnh của chí đức vậy! Nhưng đến vua Hoàng Ðế , không thể gây được Ðức đến nơi đến chốn , nên mới cùng Xi Vưu đánh nhau ở Trác Lộc , máu chảy hàng trăm dặm. Nghiêu Thuấn lên ngôi, lập thành quần thần . Thang đuổi chúa mình , Vũ Vương giết Trụ . Từ đó mạnh hiếp yếu , đông hiếp ít . Từ Thang Vũ đến giờ đều là bọn người làm loạn cả ! Nay , ngươi tu theo cái đạo của Văn, Vũ ; cầm quyền biện bác trong thiên hạ để mà dạy người đời sau . Mặc áo thêu , thắt đai rộng , dùng lời kiêu kỳ , làm việc dối giả để mê hoặc vua chúa trong đời , mong cầu phú quý . Không còn hạng trộm lớn nào hơn ngươi nữa , thế sao thiên hạ không gọi ngươi là Ðạo Khâu lại gọi ta là Ðạo Chích . Ngươi đem lời nói ngọt ngào thuyết Tử Lộ bỏ mũ cao , cổi gươm dài để theo học với ngươi . Thiên hạ đều bảo : Khổng Khâu hay ngăn được kẻ bạo , cấm được sự lầm lỗi ... Rốt cùng , Tử Lộ muốn giết vua nước Vệ , nhưng việc không xong , thân bị làm mắm treo ở cửa Ðông nuớc Vệ . Ðó là cách dạy của ngươi chưa đến chốn . Ngươi còn tự xem mình là thánh nhơn , tài sĩ nữa chăng ? Thì hai lần bị đuổi ở nước Lỗ , bị quét dấu vết ở nước Vệ , bị cùng khốn ở nuớc Tề , bị vây ở Trần , Sái , không còn chỗ để dung thân trong thiên hạ . Ngươi dạy Tử Lộ đến bị nạn làm mắm, thế là ngươi , trên vì mình không xong , dưới vì người cũng không được việc . Ðạo của ngươi , vậy thì có gì là đáng quý ! Người mà đời cho là cao , chưa ai bằng Hoàng Ðế , thế mà Hoàng Ðế chưa toàn được đức , nên đã phải đánh giết nhau ở Trác Lộc , máu chảy hàng trăm dặm . Nghiêu thì bất từ, Thuấn thì bất hiếu , Vũ tánh thiên khô , vua Thang đuổi chúa mình , Võ đánh chúa Trụ , Văn Vương bị giam nơi Dữu Lý . Sáu người ấy , người đời rất chuộng , nhưng bàn cho kỹ , họ đều vì lợi mà mê hoặc chân tánh , miễn cưởng làm trái lại với tánh tình của họ . Sự làm đó thật rất lấy làm xấu hổ lắm ! Kìa những hạng người đời gọi là hiền sĩ : Bá Di , Thúc Tề bỏ ngôi vua Cô Trúc , chịu chết đói ở núi Thú Dương , xương thịt chẳng chôn ; Bảo Tiều sửa hạnh , chế đời , ôm cây mà chết ; Thân Ðồ Ðịch can vua không được, ôm đá mà tự trầm ; Giới Tử Thôi rất trung , tự cắt thịt đùi để nuôi Văn Công , sau bị Văn Công phụ hắn ; Vĩ Sinh hẹn với cô gái dưới cầu , cô gái không lại , ôm cột cầu mà thác . Bốn người ấy không khác nào chó thui, lợn mổ , như kẻ ôm chén đi ăn mày , đều là hạng người lìa danh khinh chết , không nghĩ đến cái gốc nuôi cho mạng sống lâu dài . Kẻ mà đời gọi là tôi trung, thì còn ai bằng Vương Tử Tỷ Can và Ngủ Tử Tư ... Tử Tư phải chết đắm , Tỷ Can bị moi gan! Hai người ấy đời gọi là trung thần mà rốt cuộc bị thiên hạ chê cười ! Từ trên mà xem xuống cho đến Tử Tư , Tỷ Can phải chăng là hạng nguời không đáng quý ! Chuyện mà Khâu đem để thuyết phục ta , nếu bảo về chuyện ma quỷ thì ta không thể biết, chứ bảo với ta về chuyện người , thì chẳng qua cũng như thế đó mà thôi ! Ðó là những điều mà ta đã nghe biết cả rồi ! Nay , ta bảo cho ngươi về cái tình thương của con người : mắt thì muốn trông màu , tai thì muốn nghe tiếng , miệng thì muốn nếm mùi , chí khí thì muốn cho thỏa mãn . Chỗ mà gọi là "thượng thọ" của con người là trăm tuổi , "trung thọ" là tám mươi tuổi , "hạ thọ" là sáu mươi tuổi . Trừ ốm đau , chết chóc , lo buồn ... trong khoảng đó , được mở miệng mà cười trong một tháng chỉ được bốn năm ngày là cùng ! Trời Ðất thì không cùng , mà cái chết của con người thì có hạn . Ðem một vật có hạn mà gởi vào trong khoảng vô cùng , có khác gì bóng ngựa Kỳ Ký qua khe cửa . Kẻ không thỏa được ý chí của mình , nuôi được lâu dài cái Mạng của mình , đều không phải là kẻ thông hiểu Ðạo . Lời mà Khâu đã đem nói với ta đều là những lời mà ta đã bỏ lâu rồi ! Mau chạy về ngay ! Ðừng nói gì nữa cả ! Ðạo của người là chuyện điên điên khùng khùng , trá xảo , hư ngụy , không phải có thể toàn được thiên chân , có đâu đủ để mà luận bàn !"
           Khổng Tử lại hai lạy , chạy ra cửa , lên xe , cầm cương ...Mắt mờ không trông thấy gì ... nhan sắc như tro ngụi , cúi đầu vịn càng xe , chẳng thở hơi ra được .
           Về đến ngoài cửa thành Ðông nuốc Lỗ , găp ngay Liễu Hạ Quý . Quý hỏi :
- Nay vắng mấy ngày chẳng thấy tiên sinh ... Xe ngựa có vẻ đi mới về ... Phải chăng đã đi đến Chích ?
           Khổng Tử ngửa mặt lên trời , than rằng :
- Phải !
           Liễu Hạ Quý hỏi :
-Chích phải chăng đã làm nghịch ý tiên sinh như tôi đã nói trước chăng ?
           Khổng Tử nói :
- Phải ! Khâu quả là hạng người không bệnh mà tự đem lửa đốt mình . Chạy ngay lại đầu cọp , vuốt râu cọp ...xuýt lại tránh không khỏi miệng cọp .


Nam Hoa Kinh (Tạp thiên)
Thu Giang Nguyễn Duy Cần dịch